Sprawozdanie z debaty o perspektywach wielopoziomowej współpracy JST i NGO w obszarze energetyki obywatelskiej ENERGETYCZNE ŚNIADANIE 25.10.2018

Sprawozdanie

z debaty o perspektywach wielopoziomowej współpracy JST i NGO w obszarze energetyki obywatelskiej, ochrony środowiska i przeciwdziałania ubóstwu energetycznemu.

Organizatorzy: Stowarzyszenie BISER realizujące projekt wsparcia sektora NGO „Umbrella” w ramach Programu Interreg Południowy Bałtyk. Mecenasem wydarzenia była Grupa ENERGA SA.

Czas i miejsce debaty: 25 października 2018 w Gdańsku w salach konferencyjnych Inkubatora STARTER

Uczestnicy: siedmiu przedstawicieli organizacji pozarządowych aktywnych w obszarze energetyki obywatelskiej ochrony środowiska i spraw społecznych związanych ubóstwem energetycznym; siedmiu przedstawicieli JST; oraz pracownicy służb socjalnych, Uniwersytetu Gdańskiego, Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego (m.in. dyr. Departamentu Rozwoju Gospodarczego dr Adam Mikołajczyk), także przedstawiciel ENERGA SA oraz niezależni eksperci. Łącznie udział wzięło 27 osób. Moderatorem debaty był ekspert – pan Marek Hola.

Przebieg debaty: Debata zorganizowana została w formule zaproszenia na „śniadanie energetyczne”. W nieformalnej atmosferze podjęto wymianę poglądów na temat wyzwań stojących przed polityką rozproszoną energetyką, która powinna uwzględniać rosnące znaczenie społeczeństwa obywatelskiego w zwiększaniu efektywności zużycia energii.

Podstawą dyskusji były trzy raporty opracowane przez ekspertów BISER-u. Pierwszy raport „Diagnoza sektora NGO związanego z energią odnawialną i ochroną środowiska” poświęcony był problematyce energetyki obywatelskiej i różnym inicjatywom lokalnym i regionalnym związanym tworzenie klastrów energetycznych uwzględniających sektor NGO. Drugi raport „Ubóstwo energetyczne w Polsce Północnej. Istota zjawiska, polityka łagodzenia, rekomendacje” koncentrował się na zagadnieniach ubóstwa energetycznego i aktualnych rekomendacjach związanych z aktywną polityką gmin i powiatów mająca tworzyć sieci skoordynowanych działań. Trzeci raport to „Tematyka energetyczna w Regionie Morza Bałtyckiego. Analiza i przegląd aktualnych tematów podejmowanych w ramach współpracy EUSBSR PA ENERGY i innych”. Idee omawiane w tym raporcie zmierzały do uwypuklenia znaczenia tzw. poczwórnej  helisy. Jest to rozwinięcie tzw. modelu potrójnej helisy, czyli interakcji i współpracy między elementami systemu innowacyjnego: nauki, przedsiębiorstw, administracji (władzy publicznej), we wzroście efektów innowacyjnych i konkurencyjności poprzez dodanie do niego czwartego komponentu – społeczeństwa obywatelskiego.

Cel podjęcia debaty o energetyce obywatelskiej i ubóstwie energetycznym w powiązaniu z projektem bałtyckim Umbrella przedstawiła prezes BISER dr Magda Leszczyna-Rzucidło. W dalszej części „śniadania” dr hab. Witold Toczyski omówił wskazania Białej Księgi dla procesu dobrego współrządzenia (ang. good governance) uwzględniającego właśnie obywateli i organizacje trzeciego sektora. Przypomniał też postulaty Wiedeńskiej Deklaracji Działania na rzecz Partnerstwa (2007), której celem jest poprawienie zarządzania przez umocnienie dialogu i współpracy pomiędzy samymi twórcami polityki oraz między twórcami polityki i pozostałymi podmiotami na szczeblu lokalnym, regionalnym i krajowym, co w efekcie sprzyja ekonomicznemu rozwojowi, spójności społecznej, ochronie środowiska i poprawie jakości życia. Partnerstwa, by mogły w pełni wpływać na proces tworzenia polityki, powinny silnie oddziaływać na:

• wielopoziomową współpracę: angażowanie i konsultacje z głównymi podmiotami (szczególnie z twórcami polityki i partnerami społecznymi) z poziomu międzynarodowego, krajowego, regionalnego i lokalnego;
• współpracę międzysektorową: włączenie podmiotów z różnych gospodarczych sektorów/branż, angażowanie biznesu i reprezentujących go organizacji oraz organizacji rządowych i pozarządowych, i szerokiego pola polityki dotyczącej m.in. rynku pracy, rozwoju gospodarczego, środowiska i spraw socjalnych.

Przedstawiciel Sekretariatu Programu Południowy Bałtyk (SBP) p. Marta Nieciejewska przedstawiła główne założenia programu, możliwości aplikowania w aktualnym, 6-tym naborze skierowanym m.in. do organizacji i instytucji zainteresowanych projektami międzynarodowymi w obszarze zielonych technologii. Przedstawiła zasady i warunki aplikowania w tym priorytecie oraz przykładowy projekt UBIS – Urban Baltic Industrial Symbiosis.

Na zakończenie części prezentacyjnej M. Leszczyna-Rzucidło dokonała przeglądu możliwości przystąpienia do projektów związanych z szeroko pojmowaną energetyką obywatelską w różnych programach bałtyckich (prezentacja w załączeniu).

Debata: podniesiono następujące problemy, które omawiamy w skrócie:

• Gdynia nie ma dostawców rozproszonej energii. Interesujący jest projekt odtworzenia części z 7 jazów na rzece Kaczej, przy których były młyny, a obecnie możliwe jest wykorzystanie na instalacje MEW (Andrzej Bień – wiceprzewodniczący RM Gdyni);
• Dotąd energetyka rozproszona nie była w polu większego zainteresowania Gdańska. Jednak obecnie, przy spodziewanym wzroście cen energii instalacje OZE powinny cieszyć się pewnym wsparciem władz. Również na osiedlach nie mających dostępu do sieci ciepłowniczej problemem jest efektywność indywidualnych instalacji, także w wśród gospodarstw ubóstwa energetycznego. Zwrócono również uwagę na problem produkcji chłodu (Joanna Tobolewicz – Pełnomocnik Prezydenta Miasta Gdańska ds. Energetyki);
• Dla termomodernizacji ważną ścieżką jest funkcjonowanie funduszu pożyczkowego. Wzrasta nadzieja rozwoju wspieranie instalacji OZE przez mniejsze podmioty, gdyż dotąd dominują wielcy i najczęściej zagraniczni inwestorzy. Dla energetyki obywatelskiej ważny jest nurt edukacyjny – włączenie do opiniowania rozwiązań podejmowanych w rozwoju energetyki przez mieszkańców. Istnieje potrzeba stworzenia form ujawniania takich opinii (dr Adam Mikołajczyk – dyr. DRG UMWP);
• W utylizacji odpadów poprzez spalanie wielkie nadzieje związane są z wykorzystaniem technologii plazmowej. Taki rodzaj pozyskiwania energii jest bardziej ekologicznie uzasadniony (dr inż. Bogdan Sedler – Fundacja Naukowo-Techniczna Gdańsk);
• W dyskusji o energetyce niezbędna jest rozmowa o systemie monitorowania zużycia energii, który pozwoliłby na rozważne nią gospodarowanie. W tym celu w Gdyni wdrożono Program InvisoLite. Obszar metropolitarny Gdańsk-Sopot-Gdynia stara się nawiązać współpracę z Energą Operator (Mariusz Sadłowski, Koordynator ds. energetyki i środowiska Obszaru Metropolitarnego Gdańsk-Sopot-Gdynia);
• Niezmiernie istotna jest współpraca na poziomie JST. Gminy mają obowiązek przygotowania planowania energetycznego, często jednak pojawia się opór w jego wdrażaniu, wynikający z braku środków. Współpraca ułatwiłaby zdobywanie środków na wspomniane cele (Jarosław Kumięga, Kierownik Referatu Planowania Energetycznego DRG UMWP)
• Program GEPARD2 (dot. elektromobilnosci) – OMG-S-G poprosił o zaopiniowanie możliwości stworzenia planów elektromobilności w każdej gminie, ale zwrócił uwagę, że ma to sens tylko wówczas gdy jest to jeden, całościowy system, a nie „zlepek” różnych małych systemów gminnych (Mariusz Sadłowski, Koordynator ds. energetyki i środowiska Obszaru Metropolitarnego Gdańsk-Sopot-Gdynia);
• Miasto Gdańsk pozyskiwało informacje nt. elektromobilnosci w Umea (Szwecja), Glasgow i Rotterdamie i tamtejsze doświadczenia nie są niestety zbyt optymistyczne – skoordynowanie innowacyjnego transportu z tradycyjnym byłoby droższe niż jakiekolwiek korzyści ekologiczne z niego wynikające. Gdańsk planuje wiec zlecenie analiz celowości wprowadzenia eko-autobusów w Gdańsku (wodorowe? elektryczne?) Podniesiono także problem z ładowaniem – brak miejsca na stacje ładowania, brak planów co do ich stawiania itp. (Joanna Tobolewicz – Pełnomocnik Prezydenta Miasta Gdańska ds. Energetyki);
• Zwrócono uwagę na problem mnogości opracowań w temacie energetyki, przygotowywanych dla gmin, które następnie nie są wdrażane. Stąd postulowane jest wprowadzenie monitoringu realizacji założeń, a także ewaluacja społeczna, które działania zostały wdrożone (Jacek Lendzion, Fundacja Poszanowania Energii w Gdańsku);

Na zakończenie dyskusji Jacek Lendzion, wiceprezes Fundacji Poszanowania Energii w Gdańsku zaprezentował zarys projektu, który przygotowywany jest jako jeden z projektów mogących uzyskać wsparcie ze środków programu Interreg Południowy Bałtyk. Projekt o tytule „Integracja (klaster energii) oraz inteligentne i zrównoważone zarządzanie adekwatne dla obszarów zagrożeń ubóstwem energetycznym” zostanie przedstawiony jako koncept projektu jednemu z ekspertów pracujących z beneficjentami w ramach projektu „UMBRELLA”.

Wnioski i rekomendacje

Przed sporządzeniem 3 raportów skierowaliśmy też odpowiednie zapytanie do ponad 250 gmin Polski północnej o doświadczenia związane z rozwojem energetyki obywatelskiej i przeciwdziałaniem ubóstwu energetycznemu z zamiarem zaproszenia na konferencję. Odpowiedzi o zainteresowaniu problematyką spłynęły z 5 gmin. Ponadto przedmiotem naszych badań były organizacje pozarządowe działające w obszarze energetyki i ochrony środowiska. Udokumentowaliśmy to w raporcie „Diagnoza sektora NGO związanego z energią odnawialną i ochroną środowiska”. Te doświadczenia, także konsultacje w Instytucie Maszyn Przepływowych PAN w Gdańsku oraz debata z przedstawicielami NGO, JST i niezależnymi ekspertami pozwalają  na sformułowanie następujących ocen.

1. Miejsce energetyki obywatelskiej i problemu ubóstwa energetycznego w polityce gmin.

• Wypowiedzi i opinie przedstawicieli samorządów terytorialnych zajmujących się energetyką wskazują, że obecnie w gminnej polityce te problemy są w postaci szczątkowej. Problemy ubóstwa energetycznego sprowadzają się do kwestii wysokości dodatków energetycznych dla rodzin ubogich rozdzielanych przez GOPS/MOPS.
• Organizacje pozarządowe uczestniczą w ramach zadań własnych gmin o charakterze obligatoryjnym w przygotowaniu założeń do planu zaopatrzenia gminy w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe. Jednakże problematyka obywatelskiej energetyki i ubóstwa energetycznego nie występuje. Ze strony organizacji zajmujących się przygotowaniem założeń do planu usłyszeliśmy, że te dokumenty oceniane są jako „pułkownicy” czyli takie dokumenty powinny być, ale nie mają większego realnego znaczenia.
• W opiniach prezentowanych przez obywateli np. na temat opłacalności ogniw fotowoltaicznych dominuje przekonanie o nieopłacalności takich inwestycji, argumentując tym, że Polacy są za biedni i bez wsparcia funduszy i instytucji publicznych ten proces będzie przebiegać niezwykle wolno. O ile bariera finansowa jest oczywista, to niekoniecznie rola instytucji mających w kompetencjach wpływ na obywatelską energetykę jak gmina, powiat, samorząd wojewódzki, a także WIOŚ, czy Ośrodki Doradztwa Rolniczego musi być tak pasywna.

2. Wzrost świadomości znaczenia problemów energetyki w samorządach terytorialnych i w społeczeństwie.

• Obecne podwyżki cen energii i spodziewane w 2019 wywołały w samorządach terytorialnych zainteresowanie zwiększeniem efektywności konsumpcji energii i tym samym energetyką rozproszoną. Przypadek Gdyni świadczy o tym, że włączenie się gminy w zagospodarowanie potencjału umożliwiającego produkcję prądu na ciekach wodnych (rzeka Kacza) może mieć też znaczenie dla poprawy ładu przestrzennego.
• W mniejszych gminach, gdzie są korzystniejsze uwarunkowania gospodarcze dla wprowadzenia instalacji OZE, ważnym elementem polityki staje się mniejsze uzależnienie od wielkich sieci energetyki zawodowej, co szczególnie może być ważne wobec zmian klimatycznych i oddziaływania żywiołów.
• W społeczeństwie narasta świadomość znaczenia energetyki odnawialnej i oszczędzania zasobów energetycznych, co zachęciło mieszkańców domów prywatnych, a także gmin posiadających obiekty użyteczności publicznej przy odpowiedniego wsparcia państwa do montowania paneli ogniw fotowoltaicznych. Wreszcie przewidywane przedsięwzięcia generujące wysokie koszty, ale mające wysoką efektywność w obszarze termomodernizacji, są w istocie uzależnione od aktywnego udziału mieszkańców miast i wsi, od ich determinacji finansowej.
• Innym elementem uaktywniającym nacisk społeczny jest walka z groźnym dla zdrowia zapyleniem. W jakiejś części jest ono związane z ubóstwem i ubóstwem energetycznym, który skłania niezamożnych do użytkowania przestarzałych instalacji i używania niebezpiecznych paliw (śmieci i odpadków chemicznych)

3. Perspektywa wielopoziomowego współrządzenia (multilevel governance) w obszarze energetyki obywatelskiej

• Odpowiedzią na powyższe problemy może być nowa ustawa o OZE oraz projekt Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju. Zakłada ona modernizację sektora energetycznego i podjęcie działań na rzecz dywersyfikacji źródeł energii. W tych dokumentach pojawiają się zapisy regulujące i porządkujące powstawanie klastrów energetycznych (spółdzielni energetycznych). Jednym z działań w ramach tego kierunku jest promowanie i inicjowanie lokalnych przedsięwzięć z zakresu wytwarzania energii (ze wskazaniem na rozwój OZE) oraz działań w celu dążenia do samowystarczalności energetycznej gmin i powiatów (mikrosieci).
• W nowej ustawie spółdzielnie energetyczne są nazwane klastrami. Zgodnie z definicją zawartą w art. 2 pkt 15a ustawy o OZE, klaster energii to „cywilnoprawne porozumienie, w skład którego mogą wchodzić osoby fizyczne, osoby prawne, jednostki oraz instytuty badawcze lub jednostki samorządu terytorialnego”. Celem porozumienia w zakresie klastra energii jest wytwarzanie i równoważenie zapotrzebowania, dystrybucji lub obrotu energią z OZE lub z innych źródeł lub paliw w ramach sieci dystrybucyjnej o napięciu znamionowym niższym niż 110 kV. Klastry mają zrzeszyć odbiorców energii oraz jej wytwórców na danym obszarze. To ułatwi przepływ energii, oraz sprawi, że dany teren będzie samowystarczalny energetycznie. Obszar działania klastra (ew. spółdzielni) może przekraczać granice jednego powiatu lub 5 gmin.
• Działanie takiej spółdzielni wpłynie znacząco na ograniczenie emisji zanieczyszczeń z kotłów c.o., bo wytwarzane w biogazowni ciepło można wykorzystywać do ogrzewania domów oraz budynków użyteczności publicznej na terenie działania spółdzielni. W przypadku biogazowni efektem ubocznym będzie nawóz rolniczy. Upowszechnia się wiedza i kultura podejścia do problemów energetycznych w gminach, co niewątpliwie pozwoli zwrócić uwagę na problemy zanieczyszczenia powietrza.

4. Sieci koordynacji problemów energetyki obywatelskiej i zapobiegania ubóstwu energetycznemu.

• W każdym systemie wielopoziomowego współrządzenia istotny jest wybór lidera. Doświadczenia woj. zachodniopomorskiego wskazują, że taką rolę odgrywał WIOS, który przyczynił się do powstania wielu powiatowych klastrów. Brak jest jednak informacji o ich sukcesach.
• Drugim elementem jest współpraca międzysektorowa, w której ramach buduje się na zasadach partnerstwa wertykalną komunikację. Wymaga ona stworzenia odpowiedniej płaszczyzny porozumiewania, która powinna być jakoś zinstytucjonalizowana.
• W województwie pomorskim korzystając z doświadczeń w planowaniu strategicznym trzech departamentów UMWP (DRRiP, ROPS i DRG) wydaje się, że najbardziej czynną rolę może odegrać DRG UMWP. Zapewne istotny progres w inicjatywie tworzenia sieci koordynacji byłby związany także z mecenatem przedsiębiorstwa ENERGA, która jest profesjonalnym graczem na rynku energii i bez tego udziału trudno liczyć na większy sukces.

Gdańsk, 25.10.2018